besnilim sitesine hoþ geldiniz - besniyi tanıyalım

Besni' yi Tanıyalım

İLÇENİN TARİHİ

a) İlçenin İlk Kuruluşu

M.Ö. 5000 yıllarına uzanan tarihi ile Güney Doğu Anadolu'nun eski yerleşim merkezlerinden olan Besni aynı zamanda çok hareketli sanayi yapısı ve eski ticaret kenti oluşu ile tanınır.

b) Tarih İçerisinde Egemen Olan Unsurlar

M.Ö. 450 yıllarında Akatların Bölgeye gelmesi ile başlayan egemenlik yarışına sırası ile Hititler , Huri Mitaniler , Kummur , Asurlar , Persler , Sökrit , Komagene , Roma , Bizanslılar katılmış ve Hz. Ömer devrinde Müslümanlığı kabul eden ilçe halkı Osmanlı egemenliğine kadar ;Emevi , Abbasi , Memlûk , Selçuklu ve kısa süreli olarak Moğol tabiiyetine katılmışlardır.

c) İlçedeki Belli Başlı Tarihi Yapı Ve Eserler

1- Besni Kalesi

2- Eski Besni Ören Yeri

3- Kurşunlu Camii

4- Sofraz Anıtları

5- Dikilitaş

d) İlçenin Geçirdiği İdari Tarih Süreci

1620 yılında 16.000 nüfusa sahip bir şehir olarak parlak bir geçmişe sahip Besni , Diyarbakır , Kahramanmaraş , Malatya ve Gaziantep illerine bağlı bir sancak olarak idari yapısını sürdürmüş , 1954 yılında da Adıyaman iline bağlanmıştır.

COĞRAFİ DURUM

İlçemiz Güney Doğu Anadolu Bölgesinde , Adıyaman ilinin batı kesiminde yer almakta olup , Yüzölçümü 1330 Km2 dir. Km2 ye 102 kişi düşmektedir.

NÜFUS

a) Nüfusa İlişkin Genel Bilgileri

2000 yılı Nüfus Sayım sonuçlarına göre ilçemiz Nüfusu ; 36.123 ü ilçe merkezinde , 72.544 ü Belde ve Köylerde olmak üzere toplam 108.667 kişidir. İlçemizde okuma yazma oranı %86 olup büyük çoğunluğu Ortaokul ve üzeri mezunudur.

İlçemiz genelde göç vermekte olup bunda Ekonomik etkenler ağır basmaktadır.İlçe Nüfusunun % 49,2 si erkek olup %50,8 i kadındır.

b) Genel Nüfus Sayımı Sonuçlarına Göre Nüfus Ve Artış/Azalış Oranı

2000 yılı Genel Nüfus sayımı sonuçlarına göre Merkez dahil 62 İdari birimde Nüfus Sayımı yapılmış olup sonuçlar ;

MERKEZ ; 36.123 , KÖY VE BELDELER ; 72.544 olmak üzere toplam 108.667 kişidir.

1990-2000 yılları arası Genel Nüfus Sayımı Sonuçlarına göre Nüfus Artış / Azalış Oranları aşağıda belirtilmiştir.

d) Sayım Yıllarına Göre Şehir Ve Köy Nüfusu İle Nüfusun Okur Yazarlık Oranı

e)Sayım Yıllarına Göre Nüfusun Cinsiyetlere Dağılımı

2003 yılı son verilerine göre ilçe Nüfusunun %49,2 si Erkek , % 50,8 i kadındır.

f) Nüfusun Medeni Hal Ve Yerleşim Yerlerine Göre Evlenmelerin Dağılımı

2002 yılı verilerine göre İlçe Nüfusunun Evlenmeden Önceki Medeni Hallerine göre Evlenmeler İstatistiği aşağıya çıkarılmıştır.

a) Sayım Yıllarına Göre İlçe , Belediye ve Köy Sayısı ve Nüfusları

İlçemize bağlı 1 Merkez , 8 Belde olmak üzere 9 Belediye , 55 Köy ve 57 Mezra mevcuttur 2000 yılı Genel Nüfus Sayımı kesin Sonuçlarına göre ;

*DAĞILIM*	*Sayım Yıllarına Göre İlçe , Belediye Nüfusları*
İlçe Merkezinde	36.123
Şambayat Beldesinde	4.998
Suvarlı Beldesinde	5.024
Çakırhöyük Beldesinde	6.037
Kesmetepe beldesinde	4.566
Eskiköy Beldesinde	1.943
Sarıyaprak Beldesinde	3.891
Köseceli Beldesinde	3.011
Üçgöz Beldesinde	2.907
Köy, Belde ve Mezralarda	72.544
GENEL TOPLAM	108.667

KÜLTÜR

İlçenin Genel Kültür Yapısı İle İlgili Temel Bilgiler

İlçemiz folklorik olarak Güneydoğu Anadolu kültürünü yansıtmasına karşın , gerek ilçemizdeki M.Y.O ve gerekse ilçe dışında yaşayan ve okuyan hemşerilerimiz sayesinde genel kültür formatının dışında yeniliklere açık , eğitim ve sanat faaliyetlerine katılımı yüksek bir potansiyele sahip bulunmaktadır.

İlçede bulunan sivil toplum örgütleri tarafından zaman zaman düzenlenen , Tiyatro , Konferans , gösteri ve sergi benzeri çalışmalara katılım oranı da bir çok ilçemizden fazladır.

b) Kütüphaneler , Kitap Ve Okuyucu Sayısı Ve Gelişimi , Genel Okuyucu Profili , Konularına Göre Kitap Sayısı İle Süreli Yayınlar.

İlçede 1 adet İlçe Halk Kütüphanesi bulunmaktadır. 2001 yılı içerisinde Kütüphaneden faydalana kişi sayısı 59534 iken 2002 yılı itibari ile İlçe Kütüphanemizden 56167 kişi yararlanmıştır.Genel okuyucu Profili öğrencilerden oluşmaktadır. Kütüphanemize 2002 yılı itibari ile 30 adet süreli yayın gelmektedir . Kütüphanemizde 2001 ve 2002 yılı itibari ile konularına göre kitap mevcudu tabloda belirtilmiştir.

Mimari Zenginlikler, Kazılar , Eski Yerleşim Yer(ler)i

İlçemizde Eski Besni Yerleşim yeri , Sofra (Üçgöz) Ören yeri bulunmakta , Eski Besni yerleşim yerinde Tarihi Besni Kalesi ve Kurşunlu Camii Mimari yapıları açısından dikkat çekmektedir.

İlçemizde herhangi bir kazı çalışması yapılmamakta olup , tarihi yapıların Restorasyonu gerekmektedir.

d) Kültür Ve Sanat Etkinliklerinin Gerçekleştirildiği Alan Ve Tesisler

İlçemizde Kültür ve sanat etkinliklerinin gerçekleştirildiği özel bir alan bulunmamakta olup , İlçe Kız Meslek Lisesi Spor salonu , Ticaret Lisesi Spor salonu ve Öğretmen evi Lokali kullanılmaktadır.

e) Çeşitli Sergi ,Sanat ,Sinema Ve Tiyatro Etkinlikleri

İlçemizde zaman zaman sivil Toplum örgütleri tarafından Tiyatro organizasyonu yapılmakta , Milli Eğitim Bakanlığına ait liseler tarafından yıl sonu etkinlikleri düzenlenmektedir.

İlçemizde Sinema ve sergi salonu bulunmamakta olup , ilçe Kültür Merkezinin Faaliyete geçmesi ile bu eksiklikte giderilecektir.

f) İlçedeki Matbaa , Gazete Ve Dergi Sayısı

İlçemizde üç adet matbaa ve Haftada 2 gün (Salı , Cuma) yayınlanan Besni Ekspres Gazetesi ile Pazartesi ve Perşembe günleri yayınlanan Besni Güncel Gazetesi bulunmaktadır.

h) İlçedeki Camii , Kur’an Kursları Ve Buralarda Görev Yapan Din Görevlilerinin Sayısı

İlçemizde 97 adet camii ve buralarda görev yapan 69 adet İmam Hatip , 9 adet Müezzin Kayyım olmak üzere toplam 78 adet Din Görevlisi bulunmaktadır .

İlçemizde Kur’an Kursu Bulunmamaktadır.

GENÇLİK VE SPOR

İlçedeki Spor Ve Gençliğe İlişkin Temel Bilgiler

İlçemizde 2 adet spor kulübü bulunmakta antrenman ve maçlarını ilçe stadında yapmaktadırlar.Lise ve diğer okulların saha (alan) spor müsabakaları ve çeşitli sosyal – kültürel etkinliklerde ilçe stadında icra edilmektedir.

b) İlçedeki Spor Adamları , Sporcu Sayısı Ve Gelişimi , Spor Kulüpleri Ve Tesisleri İle Bunların Gelişimi

İlçemizde bulunan 2 adet Futbol Kulübünün 1’er antrenörleri olup , 100 civarı lisanslı sporcuları bulunmaktadır.Geçmiş yıllar itibari ile ilçemizde ki sporcu sayısında potansiyel bir artış olmuş , lisanslı sporcuların yanı sıra spor ile (Özellikle Futbol) kendi imkanları ile uğraşan sayısında da belli bir artış gözlemlenmektedir. Bunda en büyük etken ilçemizde ki Gençlik ve Spor İl Müdürlüğüne ait 1 Adet İlçe Stadı (Toprak zemin) yanı sıra İlçe Belediyesine ait 2 (iki) adet ve özel şahısa ait 1 (bir) adet Halı sahanın bulunmasıdır.

c) Gençlik Ve Spor Genel Müdürlüğüne Ait Spor Tesislerinin Durumu

İlçemizde İl Gençlik ve Spor Müdürlüğüne ait 1 adet ilçe stadı bulunmaktadır. Stadımızın zemini toprak olup ilçemizdeki amatör futbol kulüplerinin maç ve antrenmanlarına açıktır.

SAĞLIK

a)Sağlığa İlişkin Temel Bilgiler , Yataklı Ve Yataksız Sağlık Kurumları , Yataklı Sağlık Kurumları Çalışmaları

İlçe Sağlık Grup Başkanlığına bağlı olarak 50 yataklı Devlet Hastanesi , 1 Verem Savaş Dispanseri , 1 Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Dispanseri , 2 ‘si merkezde olmak üzere toplam 14 sağlık Ocağı ile halkımıza hizmet vermektedir.

b) Sağlık Merkezlerinde Tedavi Görenlerin Sayıları

2002 yılı içerisinde Sağlık Grup Başkanlığımıza bağlı Tedavi Kurumlarında 124.163 kişi Poliklinik Tedavisinden faydalanmıştır.

TURİZM

İlçedeki Belgeli Konaklama Tesisleri , Yatak Sayısı Ve Yıllara Göre Gelişimi

İlçemizde Turizm Belgeli bir adet Konaklama Tesisi bulunmaktadır.

b) Turizm Belgeli Ve Belediye Ruhsatlı Yeme – İçme Ve Müstakil Eğlence Yerlerinin Sayısı Ve Gelişimi

İlçemizde Turizm belgeli Konaklama , Yeme –İçme yerleri bulunmamakla beraber , Belediye ruhsatlı İçkili ve içkisiz yerlerde son yıllarda gözle görülür bir artış olmuş ve halen en büyüğü Şambayat Beldemizde olmak üzere 6 adet Restaurant ve Lokanta ile 1 adet 20 yatak kapasiteli Otel mevcuttur.

c) Biletle Girilen Tarihi Ve Turistik Yerler İle Ziyaretçi Sayıları

İlçemizde Bilet ile girilen Tarihi ve turistik yerler mevcut değildir.

d) Kaplıcalar

İlçemizde Çörmük İçmeleri olarak bilinen 1 adet Kaplıca mevcuttur.

ARAZİ DURUMU

a) Yüzölçümü Ve Yükseklik

İlçemiz Yüzölçümü 1.330 Km2 olup , Rakımı 1.050 metredir.

b) Uç Noktaları

İlçemizin Doğusunda ; Adıyaman İl merkezi

Batısında ; Gölbaşı İlçesi

Kuzeyinde ; Tut ilçesi

Güneyinde Araban ve Halfeti İlçeleri bulunmaktadır

c) Başlıca Dağ , Tepe , Ova ,Akarsu ,Göl V.B Coğrafi Yapılar

İlçemizde Geyik , Guz , Pohin , Kocadağ ve Kızıldağ dağları , Çakırhöyük Ovası , Göksu , Akdere , Tavaş , Sofraz ve Değirmen çayı adı ile bilinen akarsular bulunmaktadır.

d) Baraj , Gölet v.b Suni Sulama Amaçlı Yapılar

İlçemiz sınırları içerisinde baraj , gölet bulunmamaktadır.

e) Olan Ve Olması Muhtemel Tabii Afetler

İlçemiz 1950 li yıllarda Heyelan nedeni ile şimdiki yerine taşınmış olup , heyelan ve çığı tehlikesi coğrafi yapı nedeni ile halen devam etmektedir.

İKLİMİ

a) Yıl İçerisinde Meydana Gelen Yağış Türleri Geneli Ve Ortalama Yağış Miktarı.

Yıl içerisinde ilçemizde yağmur ve kar yağışı görülmekte, kar kalınlığı zaman zaman 1 metreyi bulmaktadır.

b) Yıl İçerisinde Meydana Gelen Kar Yağışı Miktarı , En Yüksek Kar Örtüsü Kalınlığı Ve Ortalama Karla Örtülü Gün Sayısı.

Yıl içerisinde meydana gelen kar yağışı zaman zaman 1 metreyi bulmakta ve ilçemiz ortalama 55 gün karla kaplı kalmaktadır.

c) Rüzgar Durumu ,Ortalama Rüzgar Hızı Ve Yönü

İlçemiz coğrafi yapı nedeni ile Genelde Doğu – Batı yönünden sert rüzgar almakta , rüzgarın hızı zaman zaman 10 km yi bulmaktadır.

Yönetim Birimleri

İlçemizde Yerinden yönetim Esasına göre örgütlü olarak Kaymakamlık , Mahalli Yönetim Olarak 1 ilçe ve 8 Belde Belediyesi , 55 Köy Muhtarlığı ve 35 Mahalle Muhtarlığı , İlçe Özel Yönetimi kapsamında İlçe Özel İdare Müdürlüğü bulunmaktadır.

Köylere ilişkin genel Bilgiler , Merkez Köyler , Yıllara Göre Toplam Gelir ve Giderleri

İlçe Merkezine 55 köy ve bunlara bağlı 57 mezra olup , Köylerimizin tamamı ile yılın dört mevsimi ulaşım sağlanmaktadır.Bütün köylerimizde Elektrik ve Telefon mevcut olup , kanalizasyonu olan köyümüz bulunmamaktadır.

ÖREN YERLERİ

BESNİ KALESİ :İlçenin 5 km. kadar güneyindedir. Sivri ve yüksek bir dağın üzerine kurulmuştur. Yaklaşık üçte ikilik kısmı sarp ve dik kayalıklarla çevrili olan dağa sadece bir taraftan çıkılır. Savunmaya çok elverişlidir. Muhteşem mancınıkları ve diğer yapı kalıntıları hala dimdik ayaktadır. Tarih boyunca ASLANAĞZI KALESİ, GÜVERCİN GÖĞSÜ KALESİ, KEKLİK GÖĞSÜ KALESİ, SADIRBAZ KALESİ VE BOZMEKAN (MİZMEKAN) KALESİ gibi isimler almıştır.

Kaynaklarda Hitit Krallığının kurucusu İsena tarafından yapıldığı bilinmektedir. Şu an ayakta duran mancınıklar üzerinde (Arapça) yazılmış kitabelere bakılırsa kaledeki muhteşem yapılar İslami dönemde yapılmıştır. Kitabelerde Malik Al Aşraf ismi okunmaktadır. 13. yüzyılın sonlarında Besni’de hüküm süren Memlük Hükümdarı Malik Al Aşraf b. Kalavun zamanında (1293) kalenin ve şehrin onarıldığı kaynaklarda belirtilmektedir. Kaledeki mevcut yapıların bu dönem de yada 13. yüzyılın ilk yarısında (1293)’de Besni’de hüküm süren Halep Eyyübileri hükümdarı Malik Al Aşraf dönemine ait olması muhtemeldir.

Kalenin ortasında bir kuyu vardır. Batı kesiminde bir anıtı andıran karşı karşıya yapılmış iki büyük yapı vardır. Halk arasında ÇİFTE MANCINIK adı verilen bu iki mancınık arasında esirlerin asılarak düşmana gösterildiği ve gözdağı verildiği rivayet edilmektedir.

ESKİ BESNİ :Kentin 2 km. kadar güneyindedir. 25-30 yıl öncesine kadar Besni kenti buradaydı.

Besni Kalesinin çevresi başta olmak üzere kent geniş bir alana yayılmış idi. Bu gün bu kentten geriye birkaç cami, minare, hamam ve köprü kalıntısı kalmıştır. Kentte bir zamanlar 38 adet cami olduğu söylenmektedir. Kentin yeri şu anda tarla olmuştur. Eski Besni’nin taşları ve diğer malzemeleri kent yer değiştirdiğinde yeni Besni’nin imarında kullanılmıştır.

GÖKSU KÖPRÜSÜ ( KIZILIN KÖPRÜSÜ) : Besni’nin güneydoğusunda Kızılin köyü yakınında ve Göksu Nehri üzerindedir. Romalılar zamanında (İmparator Vespasian zamanında) yapılmıştır. Kahta ilçesindeki Cendere köprüsüne benzemektedir. Köprünün orta kemeri çökmüş, diğer kısımları sağlamdır. 19. yüzyılın sonlarında Göksu’nun iki yakasındaki köylüler arasında anlaşmazlık çıktığından Besni tarafındaki köylüler, saldırılardan kurtulmak için güvercin gübresinden yaptıkları bir patlayıcı madde (güherçile) ile köprünün orta yerini patlatarak çökerttiler. Köprü üç kemerlidir. Orta kemerin iki ayağı arasındaki açıklık yaklaşık olarak 23-30 m kadardır.

DOLMENLER :Hacı Halil köyü yakınlarında ve Kara Güveç köyüyle Kargalı köyü arasında dağlık alanlarda çok sayıda taş devri insanlarından kalan Dolmen tipi mezarlar vardır. Bu mezarlar iki uzun ve kocaman kayanın birbirine çatılması suretiyle yapılmıştır.

ŞAMBAYAT ve CİVARI:Şambayat bucağının kuzeydoğusunda Göksu kenarında halkın “GAVUR KALESİ” dediği bir tepenin ırmağa bakan tarafında ilginç mağaralar vardır. Beylik mevkii denilen yerde, tarihi bir de höyük vardır.

YUKARI SÖĞÜTLÜ VE ÇEVRESİ : Yukarı söğütlü ve Aşağı Söğütlü köyleri civarında da duvarlarında insan kabartmaları bulunan tarihi mağaralar ve Roma yada Bizans dönemlerine ait olduğu sanılan Kilise Harabeleri ve mozayik alanları vardır. Yukarı Söğütlüde müze elemanlarınca 1982 de yapılan bir kazı ile üzeri açılan mozayiğin üzerinde renkli taşlarla yazılmış şu kitabe okunmaktadır; Çok muhteşem Sumenos, Vakıf temsilcisi Papaz Matheos ve kilise Muhasibi Langinos ve Zangoç, yardımcısı Paulos ve çok şerefli Abraamis zamanında bu kilisenin mozaikleri yapıldı. Beni selamete ereştir, Ey muhterem efendimiz. Bu işi mozaikçi Proklos yapıp bitirdi. Mozaikin yıldızasını da selamete eriştir ey muhterem efendimiz. Bu kilise Mozayiğinin 5.6 veya 7. Yüzyıllara ait olduğu sanılmaktır.

BAĞDAT-HALEP YOLU : Tarihi Bağdat-Halep Ticaret yolu Besni den geçer. Kızılin-Suvarlı-Belören istikametinde uzanan ve tarihte zaman zaman savaş yolu da olan “İPEK YOLU”,”BAĞDAT YOLU”;”MURAT YOLU” gibi isimler almıştır.

BESNİ'DE OYUNLAR:

Besni mıntıkasında "çalgılı oyun" ve "çalgısız oyun" diye ik-ye taksim edilebilecek surette iki cins oyun yoktur. Yani her oyunun ister çalgı refakatiyle, ister türkülü olarak yürütülmesi mümkündür. Aşağıda adları okunacak oyunların bir kısmı mahalli olmaktan ziyade taşralılarca Besni'ye sokulmuşlardır. Bir kısmının da tam manasıyla yerli sekenenin ibda (yaratma) eseri olduğu bir dereceye kadar hissedilebiliyor. Çünkü, taşradan gelenler hem az çok değişikliğe uğramış, hem de asıl yerli tiplerde müessir (etkili) olmuşlardır.

Aşağıdaki alfabe sırasındaki kadın oyunlarının adlarına daima "oyun" kelimesi eklenir, fakat dans unsuru, cümlesinde (tamamında) aynı kuvvette mevcut değildir. Halay gibi birkaçı istisnaî üstünlük arz ederek asıl yerlileri sönük düşürürler. Umumiyetle cümlesi (sırf raks unsurundan ibaret olanları da) eğlendirici çeşitlerdir. Ağa Oyunu, At Oyunu, Bahçemizde Meleme, Bebek, Berber, Bu Bağ Bizim Olaydı, Buğday Sapı Başağım, Çiftçi, Çifte Konağın Gelini, Çiftetelli, Çömçe (çemçe), Değirmenci, Dello, Dombala, Düz Hava, Eşekçi, Feride, Fincan, Hanım Kızdı, Halay (oyunu kelimesi eklenmez), Harmandalı, Hasandağlı, Kalbur, Kaptıkaçtı, Karga, Kaynana, Keşgem, Kitap, Koca, Konyalı, Köşker, Kurt, Lorke, Memet, Mendil, Mentuvar, Mercan, Merkep Yapma, Narey Narey Hey Narey, Oklakıyım Bazıyım, Papuç Çarpma, Rafa Koydum Yoğurt, Sarı Buğday Başıyam, Sarı Zeybek, Sekimeç, Şarap İçtim, Tamzara, Tango, Tavşan Yapma, Tek Oyunu, Teşt Çalım, Zeybek vb. Oyunları.

Raks unsuru arada yer alanlarına misal Mercan Oyunu'dur. Bu oyun en çok düğünlerde kadınlarca oynanır. Yaşlı bir kadın "Mercan Ana" olur. Mercan Ana hastalanır. Bütün kadınlar başında ağlaşma taklidi yaparlar. Mercan Ana'nın gözünde türlü şeyler tütmektedir. Mesela; "Bana elma bulun" der. Kadınlardan biri bir türkü düzüverir: "Çarşıya vardım ki elma bulunmaz". Mercan Ana, "derman" ister. Yine bir kadın: "Çarşıya vardım ki derman bulunmaz" şarkısını çağırır. Velhasıl (kısacası, özet olarak), her isteğine karşı bir şarkı dizilerek böylelikle hoşça vakit geçirilmiş olur.

Erkek oyunlarından yalnız raks unsurlu olanlarını hatırlıyoruz: Çiftetelli, Daire, Delibaşı, Deve, Emir Hamur Bazlambaç, Eşkiya, Fanti, Gelin Kaldırma, Gemi Kötülemeç, Halay, Harmandalı, Höyük, Karnı Yirik Kara Tavuk, Kartal, Kılınç (Kılıç), Konyalı, Köroğlu, Laz, Lorke, Namaz, Okşin, Papuç Çarpma, Remi, Sallama, Sarı Zeybek, Sene Sonu, Sinsin, Üç Adım, Üç Ayak, Zaza ve Zeybek oyunları. Bunlardan Halay en başta gelir. Halay çekilirken coşan seyircilerin aralardaki "Alahey!" ve "Siyah!" nidaları coşkunluğun ifadesi olur. Halay'a kadınlar bazen katılabildiği gibi, kendi meclislerinde ayrıca da Halay çekerler. (Siyah! nidası, gemici tabiri olan "siya" ile aynı şey olsa gerektir. Alahey! Nidasının muhaffefini "Halay" adında görmek mümkündür.) Sitil Oyunu Soytarı Oyunu gibi tertiplerde de az çok raks unsuru vardır.

Çocuklar kendi aralarında Halay çekerler. Kürkün Gey, Sinsin, Sumatra, Zeybek gibi müstesna, diğer bunca çocuk oyunlarında raks unsuru hiç yoktur. İddia ve boy ölçüşme oyunlarıdır. Raks tabirini hiç kullanmazlar.

Oyun adları münasebetiyle mahalli birkaç kelimenin anlamları şunlardır: Paca; baca veya pencere demektir. Polka (koska); kabadayı, kendini beğenmiş, Pöçük; kuyruk, sitil; satıl-bakraç, köçker; köylü ayakkabısı yapan, kunduracı demektir.